Στα Sites & Blogs 10, 11, 12 & 13 Ιουνίου, 2023
Επειδή πολλοί συμπατριώτες μας
διανύουν το ‘τελικό στάδιο’ καρκίνου και οι συγγενείς τους
βρίσκονται σε απόγνωση καταθέτω σήμερα στούς ιστότοπους και στα blogs που
με φιλοξενούν κάθε εβδομάδα ένα κείμενο (από μία μεγάλου μεγέθους εργασία μου
στο θέμα αυτό) και ελπίζω να φανεί χρήσιμο σε οικογένειες που βιώνουν το
πρόβλημα.
Ξεκινώ
με την πικρή διαπίστωση ότι καμιά κοινωνία δεν προετοιμάζει τα άτομα για τις
ψυχοκοινωνικές διαστάσεις του τραγικού ρόλου του καρκινοπαθούς τελικού σταδίου
μολονότι μέσα στις επόμενες δεκαετίες 20-25% Ελλήνων και άλλων Ευρωπαίων θα
χάσουμε τη ζωή μας από κάποια ανίατη, μέχρι αυτή τη στιγμή που με διαβάζετε, μορφή
καρκίνου.
Σας προσκαλώ να δούμε νοερά σε μια σχηματική παράσταση τους συνανθρώπους μας όλων των ηλικιών που είναι καρκινοπαθείς τελικού σταδίου, τα συγγενικά τους πρόσωπα και μαζί τα μέλη του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού και βλέπουμε ότι:
– στο κέντρο
ομόκεντρων κύκλων βρίσκεται το άτομο, στην περιφέρεια βρίσκονται, ανάλογα με το
βαθμό συγγένειας και το βαθμό «ταύτισης» οι συγγενείς και,
– στην ίδια βιωματική
θέση με τον καρκινοπαθή, σε μια άλλη σειρά ομόκεντρων κύκλων, βρίσκονται μέλη του ιατρονοσηλευτικού
προσωπικού που φροντίζουν το άτομο.
Συγγενείς
και ιατρονοσηλευτικό προσωπικό καθημερινά επιστρατεύουν
ψυχολογικούς μηχανισμούς «άμυνας του εγώ» για τη δική τους ομαλή επιβίωση και διατήρηση
ψυχικής ισορροπίας όπως κάνουν και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας στήριξης των
ασθενών.
Ερευνητικές
προσπάθειες έχουν αναδείξει το γεγονός ότι το ίδιο το άτομο από την στιγμή που
θα πληροφορηθεί ή θα διαισθανθεί ότι βρίσκεται στο τελικό στάδιο ενός καρκίνου
βιώνει τρία επίπεδα συναισθηματικών αντιδράσεων:
Το πρώτο, είναι σύντομο, χαρακτηρίζεται από σοκ, φόβο και
κατάθλιψη. Στη μετωπική αντιπαράθεση με την σκληρή πραγματικότητα ότι «εδώ
τελειώνει το ταξίδι» της ζωης, η δημιουργία τέτοιων συναισθηματικών αντιδράσεων
είναι εύλογη για κάθε άνθρωπο .
Στο
δεύτερο εναλλάσσονται
συναισθήματα άρνησης της πραγματικότητας και θρήνου και μαζί σπασμωδική
συμπεριφορά «προγραμματισμού» των τελικών φάσεων της ζωής του ατόμου ή ακόμη
και φρενήρης δραστηριοποίηση και ενεργητικότητα χωρίς όμως ουσιαστικό στόχο ή και νόημα. Ο
μηχανισμός άμυνας του «εγώ» όπως αυτός της άρνησης της πραγματικότητας
ενεργοποιείται για να μετριασθεί το σοκ της πιο σκληρής από όλες τις
πραγματικότητες που αντιμετωπίζουμε οι άνθρωποι καθημερινά – ότι είμαστε
εφήμερα όντα – ότι μας κατατρέχει η άδικη μοίρας που επικεντρώνεται στο
δραματικό γεγονός του προσωπικού μας θανάτου.
Στο
τρίτο έρχεται
η αποδοχή του επερχόμενου μοιραίου και μαζί μια εμφανής προθυμία και υπακοή του
ατόμου στη θεραπευτική αγωγή και στο ιατρονοσηλευτικό
προσωπικό. Πολλά άτομα στο στάδιο αυτό
συμπεριφέρονται ως «υπάκουα και φρόνιμα παιδιά» μια ιδιότυπη πραγματικότητα που
με την ποιητική άδεια της ψυχοδυναμικής ερμηνευτικής ανάλυσης θα μπορούσε να
θεωρηθεί ως έκφραση τελικής ελπίδας ότι «εφόσον είμαστε υπάκουοι ίσως υπάρξει
κάποια αμοιβή, γιατί όχι και με την μορφή της σωτηρίας από κάποιο θαυματουργό
φάρμακο που μπορεί να προκύψει την τελευταία στιγμή αποτρέποντας το
μοιραίο». Η ελπίδα, λέμε, πεθαίνει τελευταία….
Στην
διαδικασία αντιμετώπισης του μοιραίου η Dr Kubler-Ross έχει ήδη διαφοροποιήσει τα ακόλουθα πέντε στάδια
συναισθηματικών αντιδράσεων των καρκινοπαθών που είναι :
1] η άρνηση, 2] ο θυμός, 3] η συναλλαγή, 4] η κατάθλιψη και 5] η αποδοχή.
Τα
πέντε στάδια δεν έρχονται πάντοτε και σε όλους με την παραπάνω σειρά ενώ για
πολλά άτομα το συναισθηματικό φάσμα έχει και άλλες αντιδράσεις όπως την απάθεια, τον φόβο, την αιφνίδια διαχυτικότητα
και την έκφραση αγάπης προς τους γύρω αλλά και αποκάλυψη εντυπωσιακών και
άγνωστων πτυχών της προσωπικότητας του ατόμου όπου συχνά συμβαίνει να
πρυτανεύουν και κάποιες ισχυρές δόσεις καλόγουστου χιούμορ.
Το
άγχος του θανάτου φαίνεται να παίρνει τρείς αρκετά σαφείς μορφές στη διάρκεια
του τελικού σταδίου της ανίατης ασθένειας που είναι, συγκεκριμένα: η αλλοτρίωση, ο εκμηδενισμός και η αίσθηση της
επικινδυνότητας .
Η
αλλοτρίωση χαρακτηρίζεται
από συναισθήματα, απομόνωσης, εγκατάλειψης και την αίσθηση ότι η αντικειμενική
πραγματικότητα αποσυντίθεται δραματικά άτομο αλλοτριωμένο αισθάνεται αποξενωμένο και
παραπονείται για εγκατάλειψη ακόμη και όταν δίπλα του στο θάλαμο του
Νοσοκομείου βρίσκονται συνεχώς συγγενείς του.
Ο
εκμηδενισμός αφορά στο άγχος της ανυπαρξίας καθώς με το θάνατο το
άτομο παύει να υπάρχει ανάγεται στο τίποτε. Ο κόσμος, τα πρόσωπα και τα
αντικείμενα που στην ολότητά τους συνθέτουν την αντικειμενική πραγματικότητα θα
συνεχίσουν να υπάρχουν όταν ο ασθενής του τελικού σταδίου θα πάψει να υπάρχει.
Η
επικινδυνότητα συνδυάζει τα συναισθήματα φόβου και θυμού στην
υποκειμενική διαπίστωση του ατόμου πως μολονότι η ζωή του είναι σε άμεσο
κίνδυνο αυτό παραμένει ευάλωτο και «αναλώσιμο» χωρίς προστασία ακόμη και από το
ιατρονοσηλευτικό προσωπικό που είναι ταγμένο να διαφυλάξει, να σώσει ζωές
αποτρέποντας με τα μέσα και τις γνώσεις που διαθέτει τον κίνδυνο του θανάτου.
Ο ρόλος της
εξειδικευμένης ομάδας στήριξης
Στο
τελικό στάδιο η ομάδα ψυχοκοινωνικής στήριξης των ασθενών και συγγενικών τους
προσώπων προσφέρει χρήσιμες υπηρεσίες που αφορούν:
– στο άτομο βοηθώντας το να φτάσει στο τέλος της ζωής του, να
αντιμετωπίσει το θάνατό του με μια αίσθηση αξιοπρέπειας. Η αναδρομή στο
παρελθόν του ατόμου βοηθά σε σημαντικό βαθμό όπως επιβεβαιώνουν
σχετικές μαρτυρίες.
– στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό καθώς διαπιστωμένα κάποια άτομα της ιατρονοσηλευτικής
ομάδας διακατέχονται από συναισθήματα θυμού, ίσως και ανικανότητας, καθώς
«χάνουν» τους ασθενείς τους.
Η
ομάδα στήριξης μπορεί να βοηθήσει τα μέλη της ιατρονοσηλευτικής ομάδας
προσφέροντας ατομική και ομαδική ψυχολογική υποστήριξη. Είναι γνωστό ότι και
«οι θεραπευτές χρειάζονται θεραπευτική στήριξη» σε περιπτώσεις όπου γίνονται
εμφανή τα σημάδια του συνδρόμου «burnout» (δηλαδή του «καψίματος» ή εάν προτιμάτε της
επαγγελματικής εξουθένωσης των θεραπευτών).
Ερευνώντας
τις ψυχοκοινωνικές διαστάσεις του θανάτου βρεθήκαμε αντιμέτωποι με το γεγονός
όταν για οποιονδήποτε ο καρκινοπαθής τελικού σταδίου λόγο δεν πεθάνει «στην ώρα
του» τότε μερικοί συγγενείς που βρίσκονται στο στάδιο του πένθους αλλά και
κάποια μέλη της ιατρονοσηλευτικής ομάδας δείχνουν συναισθήματα απογοήτευσης ή
ακόμη και περίεργου «θυμού» απέναντι στον ασθενή…
– στους συγγενείς βοηθώντας τους να περάσουν όσο πιο ομαλά γίνεται τα
στάδια συναισθηματικής αντίδρασης στο θάνατο που είναι τα ακόλουθα πέντε:
1] η προκαταρκτική
θλίψη που έρχεται καθώς ανακοινώνεται στους συγγενείς η ανίατη φύση της
ασθένειας του ατόμου μολονότι το τέλος βρίσκεται ακόμη «μακριά»,
2] το πένθος, όπου ο
επερχόμενος θάνατος αντιμετωπίζεται αρχικά με άρνηση, στη συνέχεια με κλάμα. Υπάρχουν και άτομα
που δείχνουν στωικότητα στο πένθος αλλά η έλλειψη δακρύων δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως περίπτωση «ψυχρότητας ή
αδιαφορίας».
3] Η κατάθλιψη που
εμφανίζεται με αποδιοργάνωση της συμπεριφοράς του ατόμου, με αϋπνίες και μείωση
κοινωνικών, συναισθηματικών και επαγγελματικών ενδιαφερόντων.
4] Το συναίσθημα της
μοναξιάς με όλα όσα φέρνει σε υποκειμενικό επίπεδο έρχεται στους συγγενείς
λίγες μέρες ή εβδομάδες μετά τον θάνατο και την ακολουθούν έντονα συναισθήματα
εγκατάλειψης, άγχους, απόρριψης και συχνά απόγνωσης.
5] Η ανακούφιση και ο τερματισμός του πένθους έρχονται
αργά στους συγγενείς όπως απαιτεί και η συχνά επαναλαμβανόμενη από συγγενικά
πρόσωπα του καρκινοπαθούς τελικού σταδίου επίκληση που συνοψίζεται στην φράση «ας αναπαύσει ο Θεός τον
άνθρωπό μας από το μαρτύριό του…ώστε να αναπαυθούμε και εμείς από τον ψυχικό
μας πόνο…»
Κλείνω
υπενθυμίζοντας ότι «κοινή η τύχη και το μέλλον αόρατο…»
--------------------
*O Γιώργος Πιπερόπουλος, Δρ Κοινωνιολογίας - Ψυχολογίας,
είναι Επίτιμος Καθηγητής Μάνατζμεντ και Μάρκετινγκ στο Βρετανικό
Πανεπιστήμιο Durham,
Συνταξιούχος Καθηγητής Μάνατζμεντ, Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων και πρώην
Πρόεδρος του Τμήματος Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
